Հաղպատ

 

Հաղպատ գյուղում եկեղեցի կանգնեցվել է արդեն 4-րդ դարում։ Հաղպատում պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են բրոնզի դարի բազմաթիվ գտածոներ, իսկ Դեբեդ գետը վկայում է, որ այս վայրերը մարդու կողմից բնակեցված են եղել դեռևս հին քարի դարում։

Հաղպատի վանքը մոտ 2,5 ժամվա ճանապարհ է Երևանից դեպի հյուսիս։ Հաղպատը 1996թ-ից գրանցված է UNESCO-ի համաշխարհային ժառանգության վայրերի ցանկում` որպես բացառիկ համընդգրկուն արժեք։

Հաղպատի վանքի հիմնադրումը կապում են Աբաս Բագրատունու (929-953 թթ.) թագավորության տարիների հետ, թեև վանքի ամենահին կառույցի` Սբ. Նշան եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 976 թ. (ավարտվել է 991 թ.) Աշոտ Գ (Ողորմած) Բագրատունի թագավորի (953-977 թթ.) օրոք, Խոսրովանույշ թագուհու հանձնարարությամբ` իր որդիներ Սմբատի և Գուրգենի (Կյուրիկե) արևշատության համար։

Անիում Բագրատունիների թագավորության անկումից հետո, 1064 թ-ին, վանքը քայքայման է գնում, ապա կրկին վերածնվում և շենանում է Բագրատունյաց Կյուրիկյան թագավորների հովանու ներքո` հատկապես Զաքարյանների օրոք։ Վերջիններիս վանքը շնորհվել էր ի վարձատրություն Վրաստանում Օրբելյան թագավորներին մատուցած ռազմական ծառայությունների դիմաց։ Իվանե և Զաքարե Զաքարյանների գլխավորությամբ 12-րդ դարի վերջերում Հայաստանն ազատագրվեց սելջուկյան իշխանությունից։ Զաքարյանների իշխանության շրջանում վանքը կառուցապատվում է` 13-րդ դ. կեսերին ընդարձակվելով և գրավելով 3 անգամ մեծ տարածք։ Հաղպատը դառնում է Հայաստանի խոշորագույն հոգևոր և կրթական կենտրոններից մեկը։

11-րդ դ. կեսից Հաղպատը Լոռու հոգևոր թեմի աթոռանիստն էր և մրցակցում էր Սանահինի եղբայր-վանքի հետ։ Մոնղոլական արշավանքների նախօրեին` 1233 թ., Հաղպատի վանահայր Հովհաննես Մածնաբերդցին մոտակայքում Կայան (Ակներ) բերդը կառուցեց, իսկ նրա զարմիկ Շահնշահ իշխանը, ում հայրը Սանահինում էր թաղված, բերդը հողին հավասարեցրեց։ Մոնղոլներն ասպատակեցին ու թալանեցին և Հաղպատի և Սանահինի վանքերը։

Վանքն անկում ապրեց նաև Լենկթեմուրի արշավանքների (14-րդ դ.) և ապա Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Իրանի միջև ընթացող տնական պատերազմների շրջանում (15-17-րդ դդ.)։ 1639 թ. դաշնագրով Արևելյան Հայաստանը մնաց Իրանին։ Հաստատված խաղաղությունը նպաստավոր եղավ նաև վանքի համար։ Վանքը վերականգնվեց և կրկին ստանձնեց կարևոր հոգևոր և ձեռագրության կենտրոնի իր դերը։ 18-րդ դ. երկար տարիներ որպես կրոնավոր վանքում ապրել է հայտնի աշուղ Սայաթ-Նովան (1722-1795 թթ.)։ Նա զոհվել է 1795 թ.` լինելով Հաղպատի վանքի պաշտպանների շարքում։

 Զանգագատունը 

Հաղպատի զանգագատունը, Սանահինի զանգակատան հետ միասին, Հայաստանում նման կառույցների ամենավաղ տարբերակն է։ Հաղպատինը նաև ամենալավ պահպանվածն է։ Այն կառուցվել է վանահայր Համազասպի պատվերով 1245 թ.։ Զանգակատունը շքեղատես եռահարկ կառույց է. առաջին երկու հարկերում տեղավորված են յոթ աղոթարաններ, երրորդ հարկը սյունակազմ ռոտոնդա է։ Առաջին հարկը խաչաձև է, երկրորդը` քառակուսի` անկյունային խորշերով։ Առաջինից երկրորդ հարկ անցումը կատարված է երեքնուկաձև կամարներով` պսակված եռանկյունաձև վերնաճակատներով։ Ռոտոնդան կազմված է յոթ սյուներից, որոնք պահում են յոթանիստ կամարները` ծածկված սրածայր տանիքով։

Սայաթ-Նովու հուշաքարը 

Հաղպատի ճանաչված բնակիչներից է եղել բանաստեղծ և երաժիշտ, գուսան Սայաթ-Նովան (1722-1795 թթ.)։ Նա Կովկասի ամենահայտնի և ամենասիրված աշուղն է համարվում։ Սայաթ-Նովան, (Հարություն (Արութին) Սահակյան), ծնվել է Սանահին գյուղում, իսկ մեծացել Թիֆլիսում։

Բանաստեղծություններ և երգեր գրելու, ինչպես նաև քամանչա նվագելու շնորհիվ նա ճանաչում է ձեռք բերում վրաց Հեռակլ Բ թագավորի արքունիքում:

Սայաթ-Նովան հավասարապես հմուտ ստեղծագործում էր հայերեն, թուրքերեն և վրացերեն լեզուներով, և ավելի քան 200 ստեղծագործությունների (խաղերի) հեղինակ է, թեև, ասում են, իրականում այդ թիվը մի քանի հազարի է հասնում։ Նրա բանաստեղծություններում և երգերում արտացոլված են հայկական ժողովրդական բանահյուսությունը, երգը, իմաստությունը և փիլիսոփայությունը`հաճախ արտահայտված Թիֆլիսի բարբառով (որով նա խոսում էր)։ Որպես վաղ շրջանի ստեղծագործությունների օրինակ, ստորև բերվում է նրա գուսանական «Աշխարհումս ախ չիմ քաշի» երգի առաջին տունը։

Աշխարհումս ախ չիմ քաշի, քանի վուր ջան իս ինձ ամա.
Անմահական ջըրով լիքը օսկե փընջան իս ինձ ամա.
Նըստիմ, վըրես շըվաք անիս, զարբաբ վըրան իս ինձ ամա.
Սուչս իմացի, էնենց սըպանե, սուլթան ու խան իս ինձ ամա։

Պալատականի իր պաշտոնը Սայաթ-Նովան կորցնում է, երբ սիրահարվում է թագավորի քրոջը` իշխանուհի Աննային, աքսորվում է մինչև կյանքի վերջ` վերջին տարիները անցկացնելով Հաղպատում (1768-1795 թթ.)` Տեր Ստեփանոս անունով։ Ծառայել է Հաղպատի առաջնորդարանում 1768-ից` որպես աբեղա, իսկ 1778-ից` որպես Սբ. Նշան եկեղեցու լուսարար։ Ուշ շրջանի գործերում հոգևորը միահյուսված է կորցրած սիրո հուսահատության մոտիվների հետ։

1795 թ. Սայաթ-Նովան սպանվում է Հաղպատի վանքում վրաց թագավորության դեմ ապստամբած և Հայաստանով դեպի Թիֆլիս արշաված Աղա-Մահմուդ խանի զինվորների կողմից։ Սայաթ-Նովայի երգերը ոչ միայն հասել են մեզ, այլև հայ ժողովրդական երգարվեստի գոհարներն են համարվում։